هنجارهاي اجتماعي، ارزش ها و ستون هاي اصلي يك جامعه است. تخريب و تضعيف هر يك از آن ها به معناي از ميان بردن يكي از ستون هاي جامعه است. از اين رو در موضوع جامعه پذيري، تاكيد اصلي بر آموزش و پرورش نسل ها بر اساس اين هنجارهاست. بسياري از مصاديق گسست نسلي و آثار زيانبار آن را مي توان در همين تخريب و تضعيف هنجارهاي اجتماعي جست وجو كرد. اين گونه است كه تضاد و گسست نسلي پديد مي آيد و جامعه برخلاف مسير درست انتخابي نخست خود، در مسير فروپاشي و گسست قرار مي گيرد و از درون مي پاشد.
علل و عوامل چندي در اين گسست ها وتغيير وتبديل هنجارها به ناهنجاري ها دخيل هستند كه يكي از اين ابزارها و عوامل شايعه است. شايعه همان گونه كه در از ميان رفتن اعتماد و اطمينان عمومي نقش منفي بازي مي كند، در ساختار شكني و از ميان بردن هنجارهاي اجتماعي هم نقش مخربي را ايفا مي كند. از اين رو در همه جوامع انساني از شايعه به عنوان ضدهنجار سخن گفته و با آن مبارزه مي شود.
قرآن نيز به عنوان راهنماي درست و كامل زندگي بشر كه بر اساس فطرت و عقل سالم و هماهنگ و سازگار با آن مي باشد، به اين مسئله توجه داشته و ابعاد ومسايل آن را تحليل و تبيين كرده است. نويسنده در اين مطلب بر آن است تا از منظر قرآن به شايعه و آثار و كاركردهاي آن توجه كند كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

در هر جامعه اي چنددسته اخبار پخش مي شود. بعضي از اخبار، گزارش هاي صادقانه اي با منابع خبري مطمئن و مستندات و شواهد گوناگون است؛ اما برخي ديگر در برگيرنده تمامي ويژگي هاي يك خبر صادق و راست نيست، زيرا يا در محتوا و يا در منابع خبري و يا مستندات آن اشكالاتي وجود دارد. از جمله مي توان به اخباري اشاره كرد كه در بسياري از رسانه ها براي جلوگيري از متهم شدن به دروغگويي، آن را از منابع خبري بي نام و نشان، يا از منابع خبري ناشناس و مانند آن نقل مي كنند. عنوان «منابع مطلع» را شايد بسيار شنيده باشيد كه در بسياري از موارد كسي جز نويسنده خيال پرداز خبر نيست.
شايد در حوزه علوم ديني از علما و فقيهان و سخنوران بسيار شنيده ايد كه در خبر آمده است كه پيامبر(ص) يا معصوم(ع) چنين گفت و چنان كرد. اگر به اين منابع خبري مراجعه شود، نام يكايك كساني كه خبر را نقل كرده اند، آمده است و در منابع رجالي نيز تبيين شده است كه اين افراد تا چه اندازه مورد وثوق و اطمينان هستند كه بتوان به سخن و خبر ايشان اعتماد كرد. اين حساسيت در منابع خبري ديني از آن رو پديد آمد كه قرآن نسبت به اخبار و گزارش هاي خبري حساسيت فراواني نشان داد؛ زيرا اخبار با تمام تفاوت هاي ارزشي در مضمون و محتوا، مي تواند آثار مثبت و يا منفي درجامعه به جا گذارد و حتي مسير تحولات اجتماعي و سياسي جامعه را تغيير دهد.
قرآن گزارش مي كند كه در جنگ احد خبري از منابع ناشناس در ميان لشكر اسلام افتاد كه مضمون و محتواي آن كشته شدن فرمانده، رهبر جامعه اسلامي و پيامبر خدا(ص) بود. چنين خبري در ميدان جنگ، جز پريشاني نيروهاي اسلام و سردرگمي آنان و پراكنده شدن و در نتيجه شكست قطعي مسلمانان و دولت اسلامي نتيجه اي درپي نداشت.
در موردي ديگر قرآن گزارش مي كند كه شخصي حتي شناخته شده و با نام و نشان، خبري را مي دهد كه بيانگر تغيير در مواضع قبيله اي مي باشد كه مي تواند زمينه بروز جنگ و درگيري حتي داخلي را فراهم آورد. اين خبر همانند خبر پيشين به علل و عواملي كه گفته مي شود، از مصاديق شايعه است؛ زيرا اين خبر نيز با آن كه منبع آن شناخته و دانسته شده است، ولي به سبب آن كه داراي مشكلات جدي بود، به عنوان خبري نادرست از سوي قرآن ارزيابي مي شود و در رديف شايعه قرار مي گيرد.
بنابراين مي توان گفت كه شايعه، خبري است با منابع ناشناس و يا شناخته شده كه صدق و كذب آن معلوم نيست، ولي به سبب آن كه نفس خبر و محتواي آن، مورد توجه و اقبال مردم است به سرعت پخش مي شود و به تعبير قرآن اذاعه و شايعه مي شود. (نساء آيه 82 و نور آيه 19)
شايعه هر چند كه خبر است ولي از آن جايي كه پخش آن پيش از اثبات درستي محتوا و مضمون آن انجام مي شود، به عنوان شايعه شناخته و معرفي مي شود. بنابراين اگر خبري حتي با منابع ناشناس و يا شناخته شده غيرمطمئن، به اثبات برسد و درستي آن ثابت شود، پخش آن، شايعه به شمار نمي آيد.
به سخن ديگر، شايعه بر دو پايه و عنصر اصلي قرار گرفته است: عنصر نخست آن «خبر تأييد و اثبات نشده» و ديگري «پخش آن پيش از اثبات» است.

اما چرا شايعه سازي صورت مي گيرد و اخبار تأييد نشده اي به سرعت ميان مردم پخش مي شود؟ قرآن در پاسخ به بخش نخست پرسش، اين گونه بيان مي كند كه اهداف چندي از سوي شايعه سازان مورد توجه مي باشد. از جمله اين كه روحيه مخاطب پيام (شايعه) را با اين گونه اخبار دروغين يا تأييد نشده، به هم بريزند و زمينه را براي تاثيرگذاري فراهم آورند. به عنوان نمونه در جنگ احد، كاربرد شايعه اين بود كه لشكر اسلام را از ادامه حمله و مقاومت در برابر دشمن بازدارند. لذا شايعه كشته شدن پيامبر(ص) مطرح مي شود. لشكر اسلام پس از شنيدن شايعه به سرعت پراكنده شدند و موجبات شكست آنان فراهم آمد و نزديك بود كه با كاهش قواي باقيمانده در ميدان جنگ، پيامبر گرامي(ص) شهيد شوند. (آل عمران، آيه 144)
خداوند از جمله اهداف شايعه سازي و آثار آن را ايجاد اضطراب و سلب آرامش و امنيت از شخص يا جامعه برمي شمارد. (نساءآيه 83) زيرا زماني كه شايعه اي ساخته مي شود و پخش مي شود، اگر از سوي دشمنان شخص يا جامعه باشد، همواره به قصد سلب امنيت و آرامش مي باشد. از اين رو از شايعه در جنگ نرم و جنگ رواني بهره گرفته مي شود. دشمنان مي كوشند تا با بهره گيري از عناصر سست عنصر جامعه يا بيماردلان و دوچهرگاني چون منافقان، با شايعه سازي و شايعه پراكني به مقاصد خود كه تضعيف روحيه افراد جامعه و سلب آرامش از آنان است برسند. در هنگامي كه جامعه دچار اضطراب مي شود و آرامش خويش را از دست مي دهد، در انتخاب راه و شيوه هاي عمل دچار ترديد مي شود و واكنش احساسي به دور از تدبير و بصيرت، جامعه را بيش از پيش دچار مشكل مي سازد.
به هر حال ايجاد اضطراب و تشويش و سرگردان كردن مردم و جامعه و ترديدافكني از اهداف شايعه سازان است كه در آياتي از جمله آيه پيش گفته و نيز آيه 60 سوره احزاب به آن اشاره شده است.
همين اضطراب افكني اگر در ميدان جنگ باشد، موجب پراكندگي و سردرگمي نيروهاي خودي شده و آنان را از هدف اصلي كه مقابله و مبارزه با دشمن است، باز مي دارد، در نتيجه دچار شكست در ميدان شده و دشمن به سادگي و آساني به اهداف خود مي رسد. (آل عمران آيه 144)
گاه در جامعه براي امور جزيي، شايعه سازي انجام مي گيرد. از جمله برخي براي اين كه شخصيت كسي را تباه سازند، يا براي خود شخصيت سازي دروغين انجام دهند، يا اين كه جريان و جناحي را تخريب كنند و يا جريان و جناحي را مظلوم نشان دهند و يا آن را خوب و مقبول بنمايانند، از شايعه سازي بهره مي گيرند. همچنين گاه براي فروش جنسي يا تغيير موقعيت اقتصادي و تخريب كالايي از شايعه بهره گرفته مي شود.
هر چند كه در قرآن از شايعه سازي اجتماعي به هدف تخريب و هتك آبروي اشخاص (نور آيه 19) سخن به ميان آمده است ولي مي توان گفت كه اين تنها نمونه و مصداقي از كاربردهاي منفي و مخرب شايعه سازي است كه با عرض و آبروي مردم سر و كار دارد. در حقيقت هرگونه شايعه سازي به قصد تخريب همانند تخريب و هتك آبرو مي باشد. بنابراين مي توان براي شايعه هدف تخريب را يكي از اهداف اصلي و مهم برشمرد كه از سوي شايعه سازان مورد توجه قرار مي گيرد.
اما در بيان اين كه چرا شايعه به سرعت پخش مي شود، بايد به اين نكته توجه داد كه در شايعه سازي به عناصر مهمي توجه مي شود كه مرتبط با اصول روان شناسي است. شايعه سازان با توجه به روحيه مخاطبان، اخبار را به گونه ساماندهي مي كنند كه از جاذبه هايي برخوردار باشد و مخاطب را به شنيدن و تكرار آن وادار سازد.
البته بايد توجه داشت كه اصولا شايعه نسبت به اموري صورت مي گيرد كه از حساسيت بالايي براي مخاطب برخوردار است. به عنوان نمونه مسايلي مطرح مي شود كه مرتبط با امنيت اقتصادي، غذايي، ملي، جاني و مالي فرد و جامعه مي باشد و يا اين كه آرامش و آسايش وي را تحت تأثير قرار مي دهد. بنابراين محتواي خبر و موضوعاتي كه در شايعات مورد توجه قرار مي گيرد، از امور و موضوعاتي است كه براي مخاطب مهم و ارزشي و اساسي است.
اگر اين محتوا با اصول و فنون تبليعات و تأثيرگذاري همراه شود، مي تواند حتي كساني را كه گرايش به پخش شايعه نداشته و از شايعه پراكني پرهيز دارند به سوي خود جذب كند. ازاين رو گاه از شعر و كاريكاتور و ديگر ابزارهاي تبليغي براي گسترش دامنه شايعه استفاده مي كنند.
بنابراين مي توان گفت كه شايعه ساز براي اين كه از شايعه پراكنان بي مزد و مواجب، بهره برد از شيوه هاي تأثيرگذار بر مخاطب استفاده مي كند و آنان را به خدمت مي گيرد كه از جمله آن ها مي توان به شعر و جوك و مانند آن اشاره كرد كه از طريق پيامك ها ارسال مي شود.

اما اين كه چه كساني شايعه سازي مي كنند قرآن در برابر اين پرسش، گروه هاي اجتماعي و افرادي را معرفي مي كند كه به سادگي مي توان با شناخت ايشان اهداف شايعه سازان را نيز به دست آورد. از نظر قرآن برخي از شايعه سازان و شايعه پراكنان، مردمان بيماردلي هستند كه به اين كار اقدام مي كنند. (احزاب آيه 60) گروه ديگر، جاسوسان هستند كه براي دشمن كار مي كنند و مي كوشند تا هنجارها و بنيادهاي اجتماع را تخريب كنند و روحيه خودي را كاهش دهند. (آل عمران آيه 173)
ساده لوحان و افراد بي بصيرت از ديگر افرادي هستند كه در دام شايعه سازان مي افتند و خواسته و ناخواسته به آن دامن مي زنند. (نساء آيه 83 و نور آيات 11 تا 15) اينان همانند شخصي مي مانند كه خود شايعه اي مي سازند و پس از شيوع آن، خودشان باورش مي كنند.
گروه ديگري كه به شايعه دامن مي زنند منافقان هستند كه مي توان از آنان به ستون پنجم دشمن ياد كرد. خداوند بارها و بارها از اين عمله بي مزد دشمنان دين و جامعه سخن گفته و آنان را بدتر از كافران دانسته است؛ زيرا آنان به عنوان شهروندان از مزاياي جامعه بهره مي برند و به جاي خدمت به مردم و جامعه به دشمنان آنان خدمت بي مزد مي كنند. (آل عمران آيه 173 و نساء آيه 83 و احزاب آيه 60)
اين ها نمونه ها و مصاديق برجسته شايعه سازان و شايعه پراكنان جامعه هستند كه در اين آيات معرفي شده اند. البته مي توان گروه ها و افراد ديگر جامعه را معرفي كرد كه در خدمت شايعه سازي و شايعه پراكني هستند كه از آن جمله مي توان به زنان اشاره كرد. (يوسف آيه 30 و 50) كه به خاطر حسادت زنانه و يا امور ديگر به شايعه سازي و شايعه پراكني مي پردازند.

شايعات از آن جايي كه بنيادهاي ارزشي و اخلاقي جامعه را از ميان مي برد و هنجارها را تهديد مي كند و پايه هاي اطمينان و اعتماد اجتماعي را سست يا نابود مي سازد، به عنوان ناهنجاري از سوي عقل و عقلا و گناه و جرم از سوي شريعت و قانون مورد توجه قرار گرفته است. از اين رو خداوند در قرآن هم آن را گناهي بزرگ برشمرده و هم براي شايعه سازي و شايعه پراكني، مجازاتي را در دنيا و آخرت درنظر گرفته است.
خداوند به صراحت دو دسته از شايعات را حرام دانسته است كه عبارتند از: شايعات مرتبط با اصول امنيتي جامعه (نساء آيه 83 و احزاب آيات 60 و 61) و شايعات ناموسي و جنسي (نور آيات 11 تا 19). از سوي ديگر براي پيشگيري از ارتكاب چنين جرم و گناهي، از مومنان خواسته شده كه شايعات مرتبط با امنيت اجتماعي جامعه چون اخبار جنگي را پس از شنيدن، در اختيار رهبران و مسئولان جامعه بگذارند و اجازه ندارند آن را در جايي پخش كنند مگر پس از اطلاع از صحت آن (نساء آيه 83). در مورد شايعاتي كه درباره مومنان نيز شنيده مي شود، مي بايست اين گونه عمل كرد و مومن بايد از شايعه پراكني نسبت به مومنان خودداري ورزد. (نور آيات 11 تا 17)
بنابراين پيشگيري و تهديد به مجازات و گناه شمردن از روش هايي است كه قرآن براي مقابله با شايعات در پيش گرفته است. خداوند در آيات سوره نور شايعه سازان و شايعه پراكنان را تهديد مي كند و در آيه 60و 61 سوره احزاب آنان را در صورت تداوم شايعه پراكني، به تبعيد و اعدام تهديد مي كند.
شايعاتي كه ازنظر قرآن جرم تلقي مي شود، مجازاتي چون تبعيد و اعدام دارد. اين، افزون بر مجازاتي است كه خداوند براي آنان در آخرت درنظر گرفته است. (نور آيات11تا19) همچنين عدم قبولي سخن شايعه سازان و شايعه پراكنان و عدم اعتماد اجتماعي و مقبوليت رفتار و كردار و در يك كلام طرد اجتماعي، از جمله مجازات هاي دنيوي براي آنان است.
خداوند در آياتي چون 144 و 173 سوره آل عمران، آيه 83 سوره نساء و آيات 11 تا 17 سوره نور از طرد اجتماعي شايعه سازان و شايعه پراكنان به عنوان يك شيوه مبارزه و مقابله با شايعات سخن مي گويد؛ زيرا عدم توجه به شايعه سازان و عدم توجه به محتواي آن پيش از تحقيق، و واكنش منفي نشان دادن به شايعه پراكنان مي تواند درصد شايعه را به شدت كاهش دهد، اما اگر مردم به شايعه توجه كنند و براساس آن واكنش نشان دهند، شايعه سازان تشويق مي شوند، چنان كه گوش دادن به شايعات و همراهي با شايعه پراكنان مي تواند شايعات را افزايش داده و شايعه سازان را گستاخ تر نمايد. اين گونه است كه شايعه همانند بهمني بر سر جامعه فرود مي آيد و جامعه را به شدت تخريب مي كند.
تكذيب شايعات پيش از اثبات محتوا و درستي آن و دروغگو جلوه دادن شايعه سازان مي تواند يك شيوه مقابله با شايعه سازان به شمار آيد. (نور آيات11تا17)
عدم زودباوري و واكنش منفي نشان دادن در برابر شايعات چون تعجب كردن و يا بي توجهي به اخبار بي منبع و سند و شاهد، عامل مهمي در مقابله با شايعه سازي و شايعه پراكني است كه آيات پيش گفته در مقاله بدان توجه داده است.
در سوره حجرات، اصلي وجود دارد مبني بر اينكه اگر فاسقي خبري به شما داد، اول تحقيق كنيد و سپس آن خبر را بپذيريد. (فتبينوا) بر اين اساس و باتوجه اينكه تمام حركات و سكنات ما در محضر خداي متعال ثبت و ضبط مي شود و ما به خاطر شنيده ها و گفته هاي خود نزد خداوند مورد بازخواست قرار خواهيم گرفت، لذا تكليف ما در قبال شايعه و هر خبري كه از صدق و كذب آن مطمئن نيستيم كاملاً روشن است و آن اينكه هر خبر و شايعه اي را زود نپذيريم و آن را دهان به دهان نقل نكنيم و بر خود بباورانيم مگر پس از تحقيق و اطمينان كامل از درست بودن آن كه با اين روش، شايعات هرچقدر هم قوي و حقيقت نما باشند، مجال گسترش نمي يابند و شايعه سازان نمي توانند به اهداف خود نائل آيند. بنابراين مي توان گفت ابزار قرآني (فتبينوا) قويترين ابزار براي دفع و رد هرگونه شايعه اي در جامعه است.
باشد با بهره گيري از شيوه هاي قرآني و مقابله با شايعات، اجازه ندهيم تا امنيت كلي و ملي جامعه درخطر قرار گيرد و آرامش و آسايش از آن سلب گردد و دشمنان و شايعه سازان به اهداف خويش دست يابند.